Značajni Česi koji su ostavili dubok trag u srpskoj istoriji, kulturi i društvu

izvor Energy Press

U ovom delu osvrnućemo se na živote i delo značajnih Čeha koji su svojim znanjem, talentom i predanošću ostavili dubok trag u srpskoj istoriji, kulturi, nauci i društvu. Njihova dela i doprinosi predstavljaju most prijateljstva između dva naroda i svedočanstvo o bogatoj razmeni ideja, iskustava i vrednosti koja traje više od jednog veka.
Kroz priče o ovim izuzetnim pojedincima želimo da podsetimo na snagu saradnje, kulturno prožimanje i trajne veze koje su oblikovale zajedničku baštinu Srbije i Češke.

JAN NEVOLE
Jan Nevole (Viska, 15. april 1812 – Svobodne Hamri, 12. april 1903) bio je češki arhitekta koji je radio u Pragu i Beogradu. Smatra se, za jednu od najznačajnijih ličnosti za razvoj građevinarstva u Srbiji polovinom 19. veka.Njegovo najpoznatije delo je Kapetan Mišino zdanje u Beogradu. U Češkoj je Nevole poštovan ne samo kao arhitekta, već i kao rodoljub i pristalica češke književnosti i kulture.

Jan Nevole rođen je 15. aprila 1812. godine u Viskoj, Češka. Osnovnu i srednju školu pohađao je u Jihlavi, a potom u Pardubicama. Godine 1830. stekao je diplome na Visokoj tehničkoj školi, a potom i na Tehničkom fakultetu u Pragu. Takođe je izučavao umetnost na Umetničkoj akademiji u Beču, gde je, pored tehničkih znanja, dobio i obrazovanje u oblasti umetnosti.
Svoju karijeru arhitekte započeo je u Pragu, gde je četiri godine radio u građevinskoj direkciji. Nakon toga, sarađivao je sa graditeljem Hošekom na projektovanju javnog kupatila Svetog Vaclava. Takođe je učestvovao u izgradnji Državne železničke stanice u Pragu i projektovao Helmingrovu vilu, koja se nalazila u blizini tadašnje Žitne kapije.

Dolazak u Srbiju
Nakon stabilizacije političkih prilika u Srbiji 1843. godine, u Srpskim novinama objavljen je oglas u kojem su traženi „indžiniri“. Iako nije poznato ko je konkurisao ili ko je primljen, ovaj oglas je značajno uveličao broj inženjera i arhitekata koji su stigli u Beograd.
Među njima su se istakli Jan Nevole i Emilijan Josimović, dve ključne ličnosti za razvoj građevinarstva u Srbiji u narednim decenijama.
Kada je dr Janko Šafarik bio zadužen da u Srbiju dovede inženjera koji će rukovoditi izgradnjom, najviše preporuka dobio je za Jana Nevolea. Nevole je prihvatio ponudu za poziciju glavnog inženjera uz godišnju platu od 800 talira, i 1845. godine, uprkos svom ugledu u Pragu, došao je u Beograd sa suprugom. Tu je sagradio porodičnu kuću i kupio vinograd u Mokrom Lugu.

Najznačajni objekti Jana Nevolea u Srbiji
U Srbiji postoji mnogo značajnih objekata čija je izgradnja imala veliki uticaj na kulturno i arhitektonsko nasleđe zemlje. Iako ne postoje pouzdani podaci o svim zdanjima u kojima je učestvovao, njihova raznolikost je neosporna. Među njima se ističu:

• Vojna bolnica u Njegoševoj 15 u Beogradu, koja je srušena zbog izgradnje Treće beogradske gimnazije.
• Artiljerijska škola u Beogradu, smeštena na uglu Kneza Miloša i Nemanjine, teško je oštećena tokom bombardovanja u aprilu 1941. godine, a zatim srušena 1945. godine.
• Staro banjsko kupatilo u Sokobanji
• Kapetan Mišino zdanje, danas prepoznato kao Spomenik kulture od izuzetnog značaja.
• Crkva Svetog Đorđa u Užicu

VLADISLAV TITELBAH

Vladislav Titelbah (češ. Franc Ladislav Tittelbach, Lenešice[a], 9. jun 1847 – Beograd, 6. Februar 1925) bio je slikar i arhitekta.

Vladislav Titelbah rođen je u Lenešicama, nedaleko od grada Louni, u porodici trgovca. Nakon završene srednje škole u Pragu, upisao je Češki tehnički univerzitet, gde se specijalizovao za dekorativnu arhitekturu, istovremeno pohađajući slikarsku školu.

1872. godine, na poziv Aleksandra Sandića, profesora Novosadske realke i prijatelja njegovog starijeg brata, došao u Novi Sad.
      U Novom Sadu, Vladislav je započeo svoju karijeru kao mernik na regulaciji Tise, a potom je postao profesor Novosadske realke, gde je predavao matematiku i nacrtnu geometriju. Bio je poslednji upravitelj Realke pre njenog ukidanja 1875. godine.
      Kao slovenofil i poštovalac srpske istorije i kulture, ovaj istraživač je posvetio svoje vreme prikupljanju kulturno-istorijske i etnografske građe iz Srbije. Sa velikim entuzijazmom istraživao je materijalnu kulturu, umetnost i folklor, posebno srpsku etnografiju, uključujući narodne nošnje. Svojim radom počeo je 1867. godine, najpre kao amater, a kasnije se priključio Srpskom učenom društvu, gde je predstavio album svojih radova i zatražio finansijsku pomoć za nastavak terenskih istraživanja. Od 1881. godine, dobijao je novčanu podršku od Srpskog učenog društva i sarađivao je sa Đorđem Milovanovićem na prikupljanju materijala za Etnografski atlas.

Sakupljene narodne nošnje, slike i crteže izlagao je na mnogim stručnim izložbama u Beogradu. Uprkos velikim finansijskim teškoćama, uspeo je da izda nekoliko svezaka svojih radova uz pokroviteljstvo kraljice Natalije.
Njegova dela, koja prikazuju narodne tipove iz različitih krajeva Srbije, uključujući vedute gradova i značajnih spomenika, nalaze se u knjizi Vladimira Karića, „Srbija, opis zemlje, naroda i države”, objavljenoj 1887. godine. Ovo delo je doprinelo razvoju geografsko-etnografskih istraživanja u Srbiji.

U Narodnom muzeju u Kikindi nalaze se portreti kneza Lazara, knjeginje Milice i Miloša Obilića, koji su rađeni prema istorijskim uzorima.
Takođe, radio je na otvaranju zanatskih škola u Srbiji, podstičući zanatlije da koriste srpske motive u svom radu, a ženama je pružao praktičnu podršku svojom knjigom „Srpski narodni vez”.Njegovi radovi, koji uključuju crteže i akvarele, korišćeni su kao uzor za izradu kostima i dekora u Narodnom pozorištu u Beogradu.

Vladislav Titelbah je važan umetnik koji je srpskom narodu ostavio značajan opus, uključujući skice, crteže, grafike, akvarele, slike, scenografije i nacrte za pozorišne kostime. Njegova dela su redovno izlagana na raznim tematskim izložbama organizovanim od strane brojnih muzeja.
Bio je veliki zagovornik češko-srpskog prijateljstva i aktivno je podržavao negovanje dobrih odnosa između Češke i Srbije i posebno se starao da Česi koji žive u Srbiji neguju prijateljske odnose sa Srbima. Bio je aktivni član češkog društva Češka beseda u Beogradu (osnovana 1869. godine), kasnije društva „Lumir“.
Vladislav Titelbah ostaje važan deo srpske umetničke istorije, čiji radovi i danas inspirišu i podsećaju na bogatstvo i raznolikost srpske kulture.

FRANjO ŠISTEK
Sve do sredine 19. veka Bor se nije razlikovao od ostalih sela istočne Srbije. Kuće su bile građene kao i u obližnjim selima, padine bregova krasile su njive, voćnjaci i vinogradi, dok su uzvišenja služila kao pašnjaci. Ipak, tada malo selo počelo je da budi znatiželju geolozima, rudarskim stručnjacima, putopiscima i avanturistima. Njegova specifičnost bila je Tilva Roš – brdo kupastog oblika i intenzivno crvene boje, koja je poticala od oksida gvožđa. Crveno brdo ili Tilva Roš prvi put se spominje 1876. u delu Milana Đ. Milićevića, gde je zabeleženo da se na njemu nalaze ostaci stare naseobine.

“U noći između 5. i 6. maja 1903. godine, prema predanju, nakon uzaludnih višegodišnjih istraživanja terena okolo Bora, mladić od 16 leta po imenu Pavle Meždinović, ostavši da radi duže od drugih radnika, posle sat vremena pijukom je udario u rudu. Parče sa Čoke Dulkan odneseno je inženjeru Franji Šisteku. Tako je, zahvaljujući šesnaestogodišnjem mladiću, u Boru otkrivena kvalitetna ruda bakra koja je promenila istočnu Srbiju.“

Franja Šistek (češ. František Šistek, 1854 — 1907) bio je rudar, inženjer rudarstva, pronalazač i prvi direktor Borskih rudnika.
Rođen je 1854. godine u Plzenju, najvećem gradu u zapadnoj Češkoj, poznatom po razvijenoj mašinskoj industriji i industriji gvožđa, čelika, nafte i uglja. Iz rodne Češke, koja je u to vreme bila pod Austrougarskom, došao je osamdesetih godina 19. veka u malu, siromašnu, ratovanjem iscrpljenu i besputnu Srbiju.Nakon dobijene nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, u agrarnoj Srbiji osnivaju se prva industrijska preduzeća. Za razvoj industrije bio je potreban ugalj, te se interesovanje javilo najpre za rudnike uglja i to uglavnom kod stranih ulagača.
Na poziv Đorđa Vajferta, koji je bio vlasnik povlastice rudnik uglja u Kostolcu, Franja Šistek osamdesetih godina 19. veka dolazi u Srbiju.

Tokom četiri godine, sve do 1902. godine, Šistek je istraživao Crvenu stenu, uvereni da će uskoro otkriti zlatnu žicu.
Ipak, rezultati su pokazali da je rudnik siromašan zlatom, sa sadržajem od 0,5 do 3,0 grama po toni kvarca. I pored razočaranja, nastavio je iskopavanje, a u oktobru 1902. godine, na dubini od oko 120 metara, pronašao je „crveno zlato” – bogato nalazište bakra.
Nakon ovog značajnog otkrića, Šistek je izabran za direktora rudnika, gde je proširio eksploataciju i povećao obim rada u izuzetno teškim uslovima.
Njegov rad ostaje upamćen kao primer posvećenosti i inovacije u rudarskoj industriji.
Njegovo ime upisano je u istoriju Bora i borskog rudarstva.

Izgradnja rudnika „Čoka Dulkan”
Na početku je izgrađen objekat za „otvaranje” rudnog tela „Čoka Dulkan”, koji je služio za izvoz rude i servisiranje. U prvim godinama, većina rudara iz rudnika Rusman prešla je u Bor-selo, čime je Franja Šistek, direktor, zaposlio veliki broj novih radnika. Radno vreme u rudniku bilo je desetočasovno.
Pokazao je svoju sposobnost u tehničkom rukovođenju rudnikom i veštinu u komunikaciji sa svim radnicima, bez obzira na njihovo poreklo.

Zbog svoje jednostavne ljudske prirode, bez nadmenosti i prezira, Šistek je imao otvoren i pravedan odnos prema radnicima, ponekad čak i zaštitnički, s obzirom na to da je bio znatno stariji od većine njih. Trudio se da svoje tuđinstvo učini što manje vidljivim.

Škola i crkva kao osnova duhovnog i kulturnog razvoja, prema Šistekovom mišljenju, bile su neophodne za borsku siromašnu i neprosvećenu sredinu. Zahvaljujući njemu, Uprava rudnika je podržala izgradnju nove škole, pružajući finansijsku pomoć i potreban građevinski materijal. Izgradnja škole, koja je dobila ime „Kralj Petar”, započela je polovinom 1904. godine, a završena je u leto 1905. godine. Meštani su, u znak zahvalnosti, uputili predlog okružnom načelniku i ministru prosvete da se Šistek odlikuje za trud oko podizanja nove školske zgrade.

Nažalost, 1907. godina obeležava gubitak ovog cenjenog upravnika, koji je iznenada preminuo od srčanog napada u 53. godini života. Obučen u svečano rudarsko odelo, sa rudarskim obeležjima, Šistek je napustio ovaj svet, ali ostao u sećanju Srbije, posebno u Boru.
Sahranjen je 17. maja na starom borskom groblju, a ispratio ga je veliki broj radnika i seljaka iz Bora i okolnih sela. Vest o njegovoj smrti objavili su Rudarski glasnik i beogradske Večernje novosti.
Iako je Šistek umro, rudnik nastavlja svoj život. Postaje centralna osovina oko koje se ubrzava ceo život u Boru, pokrećući interesovanja, ljude i događaje.

Rudari Srbije obeležavaju 6. avgust, Dan rudara koji je ujedno i dan kompanije Rudarsko-topioničarski basen (RTB) Bor.
Tada se uručuju i nagrade za doprinos razvoju kompanije koja nosi ime po inžinjeru Franji Šisteku koji je jedan od najzaslužnijih za otvarenje rudnika u Boru.