Danas je Međunarodni dan reka

  Izvor  Zavoda za zaštitu prirode Srbije  , foto E.V.   

Međunarodni dan reka obeležava se 14. marta, u cilju ukazivanja na značaj reka i njihovu neizmernu vrednost. Na ovaj dan, poziva se na odgovornost prema rekama i pravo svih ljudi na čiste reke, što direktno utiče na jedno od osnovnih ljudskih prava – pravo na zdravu životnu sredinu.
Povodom Međunarodnog dana reka direktor Zavoda za zaštitu prirode Srbije mr Aleksandar Dragišić ističe da je neohodno „da zajedno radimo na njihovom unapređenju, kao i zaštiti priobalnih staništa jer su naše reke i njihove obale dom za brojne retke i ugrožene vrste na evropskom i svetskom nivou. Pri tome ne smemo zaboraviti njihov kako ekološki, tako i privredni i kulturno-sociološki značaj i time neophodnost mudrog i održivog upravljanja rekama.“

Reke su danas jedan od najosetljivijih ekosistema u Evropi. Veliki je broj ugrožavajućih faktora koji utiču na reke, kao što je eksploatacija rečnog nanosa (šljunak), gradnja i širenje infrastrukture u zoni obala, ali i sve veći turistički pritisak na reke, posebno u vreme reproduktivnog ciklusa životinjskih grupa koje su vezane tokom celog ili većeg dela životnog ciklusa za reke i druge vodene ekosisteme.

Sa aspekta zaštite vode kao prirodnog resursa, posebna pažnja se u Srbiji pridaje zaštiti vodenih tokova i obalnog područja, vlažnih i zabarenih površina, zaslanjenih terena, prirodnih jezera i bara. U okviru zaštite ovih prirodnih resursa, neophodna je i kontrola eksploatacije mineralnih sirovina, biljnog i životinjskog sveta.

Površinske vode, takođe, imaju brojne pojave, predele i prostore koji su zaštićeni i posebno atraktivni sa naučnog, obrazovno-vaspitnog, ekološkog, estetskog i socio-kulturnog poimanja. Najznačajniji i najlepši među njima su veoma poznati poput Krupačkog vrela, Taorskih vrela, Bjeluške potajnice, Vlasinskog jezera, slapova Sopotnice, ponornice uvale Rečka, vodopada Prskalo, vodopada Ripaljka i mnogih drugih.

U Srbiji, po procenama stručnjaka, živi oko 100 vrsta riba. U odnosu na broj od oko 550 evropskih vrsta, ihtiofauna Srbije predstavlja 20% svih slatkovodnih vrsta riba na prostoru Evrope. Južna Srbija, a pre svega reke Pčinja i Dragovištica, predstavlja severne granice areala nekih vrsta riba egejskog sliva, kao što su buresijeva brkica i istočna mrenka.

Naše reke stanište su mnogih ugroženih vrsta kao što je ptica mali vranac, koji je strogo zaštićena vrsta u Srbiji. Pripada grupi vrsta od međunarodnog značaja za zaštitu. Kao vrsta vezana za vodena staništa, ugrožena je njihovim uništavanjem i isušivanjem. Mali vranci se preko dana, uglavnom, hrane na Savi, Dunavu i drugim većim vodenim površinama u okolini, a uveče se sakupljaju u jata i u velikim grupama noće u vrbacima uz Savu tražeći specifične lokacije, odnosno vrbake koji se nalaze neposredno uz vodu. Najvažnije lokacije za noćenje malih vranaca se nalaze u blizini Mosta na Adi, ali i novobeogradske toplane i vrbaka u tom delu Save.

Nažalost, uništavanjem staništa duž reke neke vrste su iščezle trajno i na globalnom nivou, s obzirom da su im staništa bila mali prostori uz reke. Na primer, globalno je iščezla vrsta moravski orašak. Nestavši iz Srbije, gde je bila endemični takson Pomoravlja, nestala je iz Evrope i sveta, i to zbog isušivanja moravišta i bara duž Velike Morave, koja su bila staništa na kojim se pojavljivala.

U kontekstu značaja naših reka kao staništa retkih vrsta ističemo i jedinstven fenomen „cvetanje“ Tise, koji predstavlja masovnu pojavu insekta Palingenia longicauda (Tiski cvet) u određeno doba godine (sredina juna), na delovima toka reke Tise. Najveći deo svog života ova vrsta provodi kao larva, na glinovitom dnu reke. Larveni stadijum traje oko tri godine. Kada dođe vreme da se larve preobraze u odrasle jedinke, one izlaze iz vode pa se u određenom momentu na površini vode pojavljuje veliki broj odraslih insekata, a površina vode izgleda kao da je „procvetala“. Život odrasle jedinke traje svega nekoliko sati, za to vreme se pare i ženke polažu jaja, a nakon toga umiru. Tiski cvet je nekad bio široko rasprostranjen u Evropi, ali danas živi u Tisi, a pojava „cvetanja“ može se videti još u Srbiji i Mađarskoj. Vrsta Palingenia longicauda je kod nas strogo zaštićena, dok je na nivou Evrope zaštićena Bernskom konvencijom i Direktivom o staništima.

Zavod za zaštitu pirode Srbije vodno prirodno nasleđe u Srbiji štiti u okviru sistema zaštićenih područja više od 72 godine. U tom cilju, početkom ove godine zaštićena su dva nova područja uz reke Specijalni rezervat prirode „Brzansko moravište“ i Specijalni rezervat prirode „Osredak“.

Brzansko moravište je jedno od poslednjih močvarnih staništa u dolini Velike Morave. To je prirodna mrtvaja nastala na prostoru starog meandra reke Morave, gde su se i pored određenog antropogenog pritiska sačuvale osnovne vrednosti jednog močvarnog ekosistema. Ostala vlažna staništa uz Veliku Moravu su, u najvećoj meri, isušena i pretvorena u obradive površine. Mali broj preostalih bara i mrtvaja je, uglavnom, devastiran eksploatacijom šljunka ili je pretvoren u odlagališta otpada. Iz tog razloga pravi značaj ovog prostora se može sagledati tek kad se on posmatra kao jedan od ključnih delova ekološke mreže koja bi trebalo da obezbedi funkcionalnu povezanost ekoloških elemenata uz celi tok Velike Morave, odnosno ekološku povezanost Podunavlja, Pomoravlja i centralnih delova Srbije. Posebnu važnost ovo područje ima sa aspekta zaštite ptica močvarica, jer čini deo koridora migracije, ali obezbeđuje i uslove za gnežđenje mnogih retkih i zaštićenih vrsta ptica. Na ovom prostoru redovno boravi oko 60 strogo zaštićenih vrsta ptica, od kojih su oko 30 vrsta gnezdarice. Zaštićeno područje je od izuzetnog značaja kao reproduktivni centar za više vrsta vodozemaca i gmizavaca, ali i za očuvanje ukupnog biodiverziteta ovog regiona.

Specijalni rezervat prirode „Osredak“ zaštićen je kako bi se očuvala močvarna staništa u dolini Zapadne Morave, koja se sastoje od spleta starih rukavaca, mrtvaja i desetine novonastalih jezera, kao i paleozojski kristalasti škriljci visokog stepena metamorfizma u podini preko kojih se prostire neogeni i kvartarni stenski kompleks, belovodski peščari, panonsko – pontski sedimenti, alo i da bi se očuvalo prisustvo 44 biljne vrste, ostatak mezofilnih nizijskih poplavnih lužnjakovih šuma, zajednice bele i krte vrbe, bele i crne topole, rakite, ugrožene biljne vrste žuti lokvanj, gronjasti šilj, rastavić i gavez, staništa ptica koja čine deo koridora migracije i da bi se obezbedili uslovi za gnežđenje mnogih retkih i zaštićenih vrsta (83 vrste ptica), staništa za vodozemce, kao što su velika zelena žaba, krastava žaba i zelena krastava žaba i staništa gmizavaca, kao što su barska kornjača i zmije – belouška, ribarica i smuk.

Na teritoriji Srbije postoji više hiljada vodotokova čija ukupna dužina iznosi 65 980 km, ili prosečno 747 m/km2. Gustina rečne mreže je veoma neujednačena i iznosi od 120 m/km2 do 3 500 m/km2. Međutim, Srbija koristi još i tranzitne ili prolazne vode Dunava i njegovih pritoka koje prosečno iznose 5 850 m3/s ili oko 185 000 km3 godišnje.

U odnosu na ukupnu površinu Srbije, koja iznosi 88 361 km2, slivu Crnog mora pripada 92.46% (81 703 km2), 5.36% slivu Jadranskog mora (4 732 km2) i 2.18% slivu Egejskog mora (1 926 km2).